فرش ایران و چگونگی طبقه بندی آن
نقوش فرش ایران و نگاره های تزیینی آن و از همه مهمتر
مفاهیم بنیادی و شاید هم راز آمیز آنها ، از جمله مباحث تخصصی فرش ایران می باشد
که در طی چند دهه ی اخیر بسیار مورد توجه فرار گرفته است . در خصوص طبقه بندی صحیح و اصولی طر ح های فرش ایران و همچنین مبانی بنیادی
آن تا چند سال اخیر کار چندانی صورت نگرفته بود ، امل به تدریج مطالعات انجام شذه
به ویژه توسط کارشناسان و محققین ایرانی که متاسفانه هنوز از طرفداران زیادی
برخوردار نیست ، می رود تا دنیای جدیدی را از طبقه بندی علمی – هنری – طر ح های
فرش ایران را ارائه دهد . از برکت بسیاری
از این مطالعات در برخی موارد رمز پردازی و نماد گرایی نقوش فرش ایران نیز آشکار
گشته و نتایج حاصله افزون بر سایر دلایل ، بر ارزشهای هنری فرش ایرانی افزوده است
، قبل از پرداختن به مباحث جدیدی که در طی سالهای اخیر برای طبقه بندی فرشهای
ایران مورد توجه قرار گرفته و همچنین مروری بر نظریات کارشناسان غربی در مورد نقشه
های فرش ایران ، به معرفی یک طبقه بندی قدیمی از طرحهای فرش ایران می پردازیم که
بیش از دو دهه از عمر آن می گذرد و می توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب
طراحان و تولید کنندگان فرش قرار گرفته و در ومدارس و دانشگاهها نیز به عنوان طبقه
بندی اصلی طرحهای فرش ایران معرفی می گردد . در این طبقه بندی بدون توجه به دلایل شکل گیری و پیدایش طرحها و نقش ها و حتی
ریز نقش های مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرایه ها و تزیینات طرح و
همچنین اشکال تقلیدی به کار رفته و حتی با توجه به نوع تقسیم بندی متن فرش و جای
گیری اشکال و تصاویر در آنها به دسته بندی طرحهای فرش ایران پرداخته اند و سپس با
قیاس کلیه ی طرحهای سایر فرشها و توجه به وجوح مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندی
مذکور ، به اصطلاح تمامی طرحهای فرش ایران را در این فهرست گنجانیده اند. در اینجا
با این طبقه بندی آشنا می شویم . بر اساس این
طبقه بندی کبیه طرحهای فرش ایران به 19 گروه اصلی طبقه بندی و هر یک نیز به چند
شاخه ی کوچکتر تقسیم می گردند که عبارتند از: گروه 1 – طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی کلیه ی طرحهایی که ملهم از
نقوش و اشکال تزیینی بناها ، عمارات و کاشیکاریهای آنها می باشند در این گروه جای
دارند . البته طراحان فرش در برخی از طرحهای اصلی نقوش این بناها حسب سلیقه ی خود
تغییراتی را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا
کاملا حفظ گردیده است .
معروفترین طرحهای این گروه عبارتند از
:
گنبد مسجد شیخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد
مسجد امام ، تخت جمشید ، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و ...
گروه 2 – طرحهای شاه عباسی
اساس کلیه طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف
شاه عباسی در این طرح است . در این طرحها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی
و گاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند .
انواع طرحهای این گروه عبارتند از : لچک و ترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه
عباسی درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری و ...
گروه 3- طرحهای اسلیمی
قالب اصلی این طرح بر مبنای گردش های منظم و بغایت
سنجیده ی بند های اسلیمی است . از آنجایی که اسلیمی خود دارای انواعی است اذا با
توجه به نوع و شکل آن نیز می توان طرحهای اسلیمی را طبقه بندی نمود . معرئفترین
طرح آن ، اسلیمی جهان اژدر است . در این نوع اسلیمی به دو شاخه تقسیم شده و حالتی شبیه
به فکین اژد ها را به وجود می آورد . انواع مختلف طرحهای اسلیمی عبارتند ار :
اسلیمی بندی ، اسلیمی افشان ، اسلسمی لچک و ترنج
گروه 4- طرحهای اقتباسی
گفته می شود اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی با طرحهای
فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل
آنها اقتباسی می نامند مانند طرخهای معروف به قفقازی و گوبلنی
گروه 5- طرحهای افشان
در این طرح کلیه ی بند ها و نگاره های فرش پیوستگی و
ارتباط کاملی دارند به نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن
قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقش بوجود آورده ، به
عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست ، تمامی گل و برگها و بند
های موجود در طرح ، در متن فرش پراکنده و افشان شده اند . طرحهای افشان اصولاً به
گونه ای طراحی می شوند که هیچ یک از گل و برگها قرینه نداشته و اصول قرینه نگاری
در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرحهای افشان عبارتند از : افشان دسته گلی ، افشان حیوان دار ، افشان ختایی و ...
گروه 6 – طرحهای واگیره ای (بندی)
طرح اصلی آن به گونه ای است که سراسر فرش هم از جهت طول
و هم از جهت عرض به قطعات منظم ثقسیم شده و هر قسمت توسط خطوط و یا بند هایی به
قسمت همجوار می پیوندد و به این ترتیب از به هم پیوستن این قسمتها و بند های آنها
کل طرح بوجود می آید . طرخهای اصلی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی ، بندی خشتی
، بندی ترنجدار ، بندی شیر و شکری ، بندی شاخه گوزنی ، بندی دسته گلی ، بندی مینا
خانی و...
گروه 7 – طرحهای بته ای(بته جقه)
کلیه طرحهای این گروه بر مبنای کاربرد بته جقه است و به
انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیه فرش با بته جقه ها می پردازد . انواع
مختلف طرحهای بته جقه ای که هر یک به گونه ای شیوه یافته اند عبارتند از : بته میری
، بته خرقه ای ، بته قلمکار، بته کردستانی و ...
گروه 8 – طرحهای درختی
در طرحهای این گروه درخت و درخچه های کوچک و بزرگ به
ویژه به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل داده اند و با اجزای دیگری ترکیب شده
اند .معروفترین طرحهای این گروه عبارتند از : درختی سبزیکار ، و درحتی حیواندار.
گروه 9 – طرحهای ترکمن
طرحهای ترکمن همگی در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به
صورت ذهنی بافته شده اند . معروفترین طرحهای ترکمن در ایران که در این گروه نام
برده می شوند ،عبارتند از : غزال گز، قاشقی، آخال و ...
گروه 10 – طرحهای شکار گاهی
بنیاد اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنه های شکار و
شکار گاه است . به نحوی که در قسمتهای مختلف طرح یک سوار کار با وسیله ای همانند
تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است .
گروه 11- طرحهای گل فرنگ
کلیه طرحهای این گروه بر مبنای گلهای طبیعی بویژه گل رز
با رنگهای بسیار روشن نظیر زرد ، آبی و سرخ می باشد . انواع طرحهای گل فرنگ
عبارتند از: گل فرنگ بیجار ، گل فرنگ دسته گلی گل فرنگ گل و بلبل ، لچک و ترنج گل
فرنگ ، افشان گل فرنگ و ...
گروه 12- طرحهای قابی (خشتی)
متن فرش در این طرحها به قسمتها یا قابهای مختلفی تقسیم
گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگهای
مختلفی تزیین شده است . معروفترین طرحهای قابی عبارتند از: قابی بختیار و قاب
قرانی
گروه 13- طرحهای گلدانی
ویژگی اصلی این طرح وجود یک یا چند گلدان در اندازه های
مختلف است که تمام متن فرش را می پوشاند . اما اغلب طرحهای گلدانی دارای گلدانی
بزرگ در یک طرف فرش هستند که شاخه های گلهای آن تمام متن فرش را می پوشاند .
معروفترین طرحهای گلدانی عبارتند از : گلدانی هزار گل
، گلدانی محرابی ، گلدانی ظل السطانی
گروه 14- طرحهای ماهی در هم
طرح ماهی در هم از قدیمی ترین و رایج ترین طرحهای فرش ایران
است . این طرح اغلب به صورت یک واگیره می باشد و بافنده همان واگیره را در طول و
عرض فرش تکرار می کند . در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با چهار برگ
– ماهی در اطراف آن مشاهده می شود . طرح ماهی در هم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است . مهمترین
انواع آن عبارتند از : ماهی فراهان ،
ماهی زنبوری ، ماهی کردستان و ریزه ماهی
گروه 15- طرحهای محرابی
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است . همان مکانی
که در مساجد ، مکان نمازگذاران امام جماعت است . در این طرحها معمولا محراب را با
تزییناتی از قبیل قندیل ، گلدان ، و حتی درخچه های کوچک می پوشانند و گاه دو طرف
محراب را با ستونهای بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می دهند انواع طرحهای
این گروه عبارتند از : محرابی قندیلی ،
محرابی گلدانی ، محرابی درختی
گروه 16- طرحهای محرمات
در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی
تقسیم میگردد و درون این ردیفها با نگاره هایی همچون بته جقه ، انواع اسلیمی و یا
ختایی و گل و برگهای دیگر تزیین می گردد . به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه
می باشد ، محرمات بته جقه ای معروفترین طرح این گروه است.
گروه 17- طرحهای هندسی
همان گونه که از نام طرحهای این گروه پیداست ، کلیه نقوش
این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آیند . مهمترین
انواع طرحهای هندسی عبارتند از : هندسی کف ساده ،
هندسی جوشقان ، هندسی خاتم شیراز ، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی
گروه 18- طرحهای ایلی و عشایری
این طرحها عموما توسط عشایر ایران بافته می شوند و اغلب
نگاره ها و تزیینات طرح ملهم از ذهن قالیبافان است . در این طرحها قرینه بودن
چندان معنا ندارد و ختی همین ویژگی و سادگی نقوش از عوامل اصلی زیبایی طر حهای این
گروه است . طرحهای فرش عشایر قشقایی ، شاهسون ، بلوچ و ... در این گروه جای می
گیرند .
گروه 19- طرحهای تلفیقی
طرحهای این گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرحهای
مختلف بوجود آمده است و دهها وبلکه صدها نوع از آن را می توان در میان مناطق مختلف
ایران مشاهده کرد . برخی از طرحهای تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از
جذابیت بالایی برخوردارند . اما برخی از آنها ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می
باشند . گونه های مختلفی از طرحهای تلفیقی را می توان نام برد مانند لچک و ترنج
تلفیقی ، تلفیقی دسته گلی ،تلفیقی گل فرنگ ، تلفیقی هندسی و ...
